Άρθρο από Χαράλαμπο Αλεξάνδρου, τέως Διευθυντή Τμήματος Δασών
Τα κυπριακά δάση αποτελούν τη σπονδυλική στήλη του φυσικού περιβάλλοντος και είναι ένας ανεκτίμητος φυσικός πόρος με πολυδιάστατο κοινωνικό, περιβαλλοντικό και οικονομικό ρόλο. Μερικά ενδιαφέροντα βασικά στοιχεία και πληροφορίες.
Δασικές εκτάσεις
Σύμφωνα με τον Περί Δασών Νόμο [Ν. 25(Ι)/02012] οι δασικές εκτάσεις στο νησί, κατηγοριοποιούνται σε δάση ή δασώδεις περιοχές. Σήμερα, το σύνολο της δασικής έκτασης στην Κύπρο ανέρχεται στα 407.000 εκτάρια (ha), που αντιστοιχεί στο 44% της έκτασης του νησιού. Από αυτό το σύνολο του 44%, ποσοστό 21% αντιπροσωπεύει κρατικές εκτάσεις, ενώ το υπόλοιπο 23% είναι ιδιωτικές.
Από το σύνολο των 407.000 ha δασικής έκτασης που απαντά σήμερα στο νησί, τα δάση εκτείνονται σε περιοχή 196.000 ha, έκταση που αντιστοιχεί στο 21% επί του συνόλου της έκτασης του νησιού (από αυτή 14% είναι κρατική), ενώ η έκταση των δασωδών περιοχών ανέρχεται στα 211.000 ha ή στο 23% της συνολικής έκτασης της Κύπρου (κρατική έκταση ίση με 7%).
Η Τουρκική εισβολή του 1974, έχει επηρεάσει άμεσα και την ορθολογιστική διαχείριση και προστασία των δασών του νησιού, αφού η φύση και η προστασία δεν μπορεί και δεν πρέπει να κατακερματίζεται. Σήμερα, οι δασικές εκτάσεις στις περιοχές οι οποίες βρίσκονται κάτω από τον αποτελεσματικό έλεγχο της Κυπριακή Δημοκρατίας, ανέρχεται στα 338.000 ha, που αντιστοιχεί στο 57% (κρατική έκταση ίση με 26%). Ως εκ τούτου, υπό τον έλεγχο της Κυπριακής Δημοκρατίας ως προς τη διαχείριση και την προστασία των δασικών εκτάσεων βρίσκονται 162.000 ha δασών, που αντιστοιχεί με το 27% της επιφάνειας των ελεύθερων περιοχών (κρατική έκταση ίση με 17%) και οι άλλες δασώδεις περιοχές σε εξάπλωση στα 176.000 ha, που αντιστοιχεί στο 30% της έκτασης τ των ελεύθερων περιοχών (κρατική έκταση ίση με 9%).
Παρατηρώντας τα πιο πάνω αριθμητικά δεδομένα, διαπιστώνεται ως αξιοσημείωτο γεγονός τα πολύ ψηλά ποσοστά των κρατικών εκτάσεων. Οι κρατικές δασικές εκτάσεις ως ποσοστό επί του συνόλου των δασικών εκτάσεων ανέρχονται στο 46%, ενώ σε ότι αφορά τα δάση αυτό το ποσοστό είναι ακόμη μεγαλύτερο και ανέρχεται στο 64%. Αυτό το στοιχείο φανερώνει την καλύτερη προστασία και διαχείριση που τυγχάνουν τα κρατικά δάση. Η πηγή για τα στοιχεία για τις περιοχές οι οποίες βρίσκονται κάτω από τον αποτελεσματικό έλεγχο της Κυβέρνησης είναι η Έκθεση του Τμήματος Δασών «Χαρτογράφηση της ξυλώδους δασικής βλάστησης» του 2020, ενώ τα στοιχεία για τη συνολική έκταση της Κύπρου είναι και πάλι στη βάση στοιχείων του Τμήματος Δασών του 1997 τα οποία διορθώθηκαν με βάση τα στοιχεία της Έκθεσης του 2020 στις περιοχές οι οποίες βρίσκονται κάτω από τον αποτελεσματικό έλεγχο της Κυβέρνησης.
Είδη δέντρων
Σε ότι αφορά τα είδη των δέντρων, επικρατούν τα κωνοφόρα με κυρίαρχο δασοπονικό είδος την τραχεία πεύκη (Pinus brutia Ten.) η οποία καλύπτει το 90% της έκτασης των δασών. Άλλα σημαντικά είδη κωνοφόρων είναι η μαύρη πεύκη (Pinus nigra subsp. Pallasiana (D.Don) Holmboe), το κέδρο (Cedrus brevifolia (Hook. F.) A. Henry) και το κυπαρίσσι (Cupressus sempervirens L.). Τα κυριότερα πλατύφυλλα είναι η λατζιά (Qurcus alnifolia Poech), ο δρυς (Quercus infectoria subsp. Veneris (A. Kern.) Meikle), ο τρέμιθος (Pistacia atlantica Desf.), και τα παραποτάμια πλάτανος (Platanus orientalis L.) και σκλήδρος (Alnus orientalis Decne).
Σημασία δασών
Μεταξύ των πολλών ωφελειών των δασών της Κύπρου περιλαμβάνονται:
- η συνεισφορά στην αγροτική ανάπτυξη και ειδικότερα στην αύξηση της απασχόλησης και στη βελτίωση του εισοδήματος ιδιαίτερα των κατοίκων των ορεινών κοινοτήτων
- η συνεισφορά στη διατήρηση και προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας
- η συνεισφορά στην προστασία των εδαφών και των υδάτων
- η προσφορά ευκαιριών υπαίθριας αναψυχής ιδιαίτερα των κατοίκων των μεγάλων πόλεων
- η προσέλκυση τουριστών από το εξωτερικό
- η προσφορά στην υγεία όλων των Κυπρίων
- η συνεισφορά στην ομορφιά του τοπίου
- η συνεισφορά στη διατήρηση της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς
- η προσφορά ξυλείας και άλλων δασικών προϊόντων
Κύριες αδυναμίες
Οι κύριες αδυναμίες των κυπριακών δασών είναι οι ακόλουθες:
- η απειλή των δασικών πυρκαγιών
- οι δυσκολίες εγκατάστασης ενός δάσους και το χαμηλό παραγωγικό δυναμικό εξαιτίας των δυσμενών κλιματικών και εδαφικών συνθηκών
- ο μακρύς χρόνος παραγωγής (120 χρόνια)
- οι επιδράσεις και επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής
Ιδιωτική δασοπονία
Η ιδιωτική δασοπονία λόγω των κύριων αδυναμιών που έχουν αναφερθεί πιο πάνω είναι ανύπαρκτη.
Κοινοτικά δάση
Η έκταση των κοινοτικών δασών ανέρχεται στα 1 600 ha και διαχειρίζονται ως περιοχές πρασίνου ή για σκοπούς άθλησης και αναψυχής.
Δάση και Βιοποικιλότητα
Τα δάση της Κύπρου διατηρούνται ως φυσικά δάση και σε άριστη κατάσταση. Φιλοξενούν και προστατεύουν αποτελεσματικά το 80% της κυπριακής βιοποικιλότητας. Φιλοξενούν τα 1400 από τα 1649 ιθαγενή είδη και υποείδη χλωρίδας και περίπου τα 110 από τα 141 ενδημικά είδη και υποείδη. Ποσοστό μεγαλύτερο του 80% του ευρωπαϊκού δικτύου Natura 2000 στην Κύπρο, καλύπτεται από δασικές περιοχές και το 58% του δικτύου είναι κρατικά δάση (το 76% της έκτασης των κρατικών δασών είναι ενταγμένο στο δίκτυο Natura 2000).
Ταξινόμηση Κρατικών Δασών
Με βάση τον κύριο (κυρίαρχο) διαχειριστικό σκοπό οι κρατικές δασικές εκτάσεις ταξινομούνται ως Φυσικά Αποθέματα, Εθνικά Δασικά Πάρκα, Προστατευτικά δάση, Δασικά Πάρκα και Περιοχές παραγωγής ξυλείας.
Θεσμικό Πλαίσιο
(α) Φορείς. Οι κύριοι φορείς με θεσμικό ρόλο στην προστασία και αειφόρο διαχείριση των δασών είναι:
- το Υπουργικό Συμβούλιο
- το Υπουργείο Γεωργίας, Αγροτικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος
- το Τμήμα Δασών το οποίο πέραν των άλλων γενικότερων θεμάτων είναι υπεύθυνο και για τη διαχείριση των κρατικών δασών
- το Δασικό Συμβουλευτικό Σώμα
- η Επιτροπή Επέκτασης των Δασών
(β) Πολιτική. Η άσκηση της προστασίας και αειφόρου διαχείρισης των δασών στηρίζεται στο Εθνικό Δασικό Πρόγραμμα το οποίο απαρτίζεται από τη Δήλωση Πολιτικής, τον Στρατηγικό Προγραμματισμό και τα Κριτήρια και Δείκτες για την αειφόρο διαχείριση των δασών. Η Δήλωση Πολιτικής είναι το ιεραρχικά ανώτερο και πιο σημαντικό εργαλείο και αυτή που εφαρμόζεται σήμερα είναι η Δήλωση Δασικής Πολιτικής του 2013. Στη Δήλωση Δασικής Πολιτικής καθορίζονται οι αρχές, το όραμα και οι σκοποί και οι στόχοι σχετικά με τη διατήρηση, προστασία και αειφόρο διαχείριση των δασών καθώς και των ενεργειών (στρατηγικής) με τις οποίες θα καταστεί δυνατή η υλοποίηση του οράματος και η επίτευξη αυτών των σκοπών και στόχων. Η Δήλωση κατευθύνει και διευκολύνει τη λήψη όλων των αποφάσεων για όλα τα θέματα των δασών.
Η Δήλωση Πολιτικής εδράζεται επί των ακολούθων τεσσάρων Αρχών:
- Της αρχής της αειφορίας. Διασφαλίζεται ότι οι μέλλουσες γενεές θα απολαμβάνουν από τα δάση τα ίδια οφέλη που απολαμβάνουν οι σημερινές γενεές.
- Της Αρχής της δασοπονίας των πολλαπλών σκοπών. Διασφαλίζεται ότι ένα συγκεκριμένο δάσος μπορεί να τυγχάνει διαχείρισης με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτυγχάνονται ταυτόχρονα περισσότεροι του ενός διαχειριστικού σκοπού όπως για παράδειγμα δασική αναψυχή και παραγωγή ξυλείας ή προστασία της φύσης και δασική αναψυχή.
- Της Αρχής της ενιαίας διαχείρισης του δασικού οικοσυστήματος. Θέματα πολιτικής, δράσεις, μέτρα ή δραστηριότητες άλλων τομεακών πολιτικών, κυρίως του περιβάλλοντος, που αφορούν ή επηρεάζουν τα δάση, ενσωματώνονται αντίστοιχα στη δασική πολιτική ή στα δασικά διαχειριστικά σχέδια έτσι που να διασφαλίζεται η ολιστική και ενιαία διαχείριση των δασικών οικοσυστημάτων.
- Της Αρχής της συμμετοχικότητας στη λήψη αποφάσεων. Τα Κυβερνητικά Τμήματα και Υπηρεσίες και οι ενδιαφερόμενοι φορείς και πρόσωπα, είτε με τη συμμετοχή τους σε θεσμοθετημένες ή μη, επιτροπές είτε με τη διαδικασία της διαβούλευσης, λαμβάνουν γνώση και εκφέρουν τις απόψεις τους σε αποφάσεις για την υιοθέτηση ή αναθεώρηση της Εθνικής Δασικής Πολιτικής και του Εθνικού Δασικού Προγράμματος, την κήρυξη Κρατικών Δασών, την ταξινόμηση των δασών αλλά και για άλλα σημαντικά θέματα των δασών.
Το όραμα για τα δάση της Κύπρου όπως καταγράφεται στη Δήλωση Πολιτικής:
«Η διατήρηση, προστασία, επέκταση, βελτίωση και αειφόρος διαχείριση των δασικών πόρων και του πρασίνου γενικότερα, αξιοποιώντας σύγχρονες μεθόδους και πρακτικές και λαμβάνοντας υπόψη τις πολλαπλές λειτουργίες των δασικών οικοσυστημάτων, τις ανάγκες και προσδοκίες της κοινωνίας καθώς και τις διεθνείς τάσεις ώστε τα δάση και το πράσινο να διατηρούνται στην καλύτερη δυνατή κατάσταση και να διασφαλίζεται ισορροπημένα το μέγιστο οικονομικό, περιβαλλοντικό και κοινωνικό όφελος για τις σημερινές και μέλλουσες γενεές.»
(γ) Νομοθεσία. Η άσκηση της πολιτικής ρυθμίζεται με τη δασική νομοθεσία η οποία περιλαμβάνει:
- τον περί Δασών Νόμο του 2012
- τους περί (Διάθεσης Κρατικής Δασικής Γης) Κανονισμούς του 2012
- τους περί (Άδειες, Χρήση Δασικών Οδών και Εξαγωγή δασικών Προϊόντων) Κανονισμούς του 2012
- τους περί (Αναγνώριση Ιδιοκτητών Ιδιωτικών Δασών) Κανονισμούς του 2012
- τον Νόμο που προνοεί για τον έλεγχο της ξυλείας και προϊόντων ξυλείας του 2013
- τον περί Εφαρμογής του Εθελοντικού Συστήματος Αδειών FLEGT για τις εισαγωγές ξυλείας στην Ε.Ε. Νόμο του 2010
- τους περί Παραγωγής, Εμπορίας και Ελέγχου του Δασικού πολλαπλασιαστικού Κανονισμούς του 2003 και 2007
Πέραν της ρύθμισης με τη δασική νομοθεσία η άσκηση της πολιτικής για τα δάση επηρεάζεται σημαντικά από όλες τις πολιτικές και νομοθεσίες του τομέα του περιβάλλοντος (Φύση, Κλιματική Αλλαγή, Απερήμωση).
Κύρια Πρόκληση
Καθώς τα δάση γίνονται ολοένα και πιο σημαντικά στις άλλες τομεακές πολιτικές (περιβάλλον, κλίμα, ενέργεια, κλπ.) υπάρχει κατακερματισμός της διαχείρισης των δασικών οικοσυστημάτων με σοβαρά αρνητικά αποτελέσματα. Η πρόκληση που έχουμε να αντιμετωπίσουμε είναι να διασφαλισθεί η ενιαία και ολοκληρωμένη διαχείριση των κρατικών δασών και των δασικών οικοσυστημάτων.
